Mariusz Zaruski - najwybitniejszy Polak w naszej historii?

Rzadko kiedy rodzimy się tak wszechstronni, by być w stanie zmierzyć się z tak różnorodnymi wyzwaniami. A jednak historia zna takie przypadki. Twórca TOPR i polskiego Yacht Clubu, dowódca I Pułku Ułanów, adiutant drugiego prezydenta II Rzeczpospolitej Stanisława Wojciechowskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, propagator idei harcerstwa, utalentowany malarz, prozaik, poeta i... jeszcze długo by wymieniać - to Mariusz Zaruski. Aż dziw, że tak wybitna postać, polski Leonardo da Vinci XX wieku, jest dziś postacią nieco zapomnianą. Przedstawiamy wam jego niezwykłą sylwetkę.

Biografia Mariusza Zaruskiego rozpoczęła się daleko od jego dwóch największych pasji - polskiego morza i polskich gór. Urodził się w 1867 roku na Podolu, na Ukrainie, gdzie ukończył również pierwszy etap edukacji. Z morzem (dokładnie: Morzem Czarnym) pierwszy raz zetknął się w Odessie, gdzie studiował na Wydziale Matematyczno-Fizycznym. Tutaj pierwszy raz wykazał się swoją niesamowitą wszechstronnością - mimo że studiował kierunek ścisły, zaczął uwieczniać morskie bałwany na płótnie i zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych. Wzburzone fale i niespokojne głębiny zupełnie go zachwyciły.

Żywa i praktyczna natura Mariusza Zaruskiego nie zadowalała się jednak samymi widokami. Postanowił osobiście doświadczyć trudów życia na morzu i zaciągnął się na rejs do Bombaju, który był dla niego prawdziwą szkołą życia - nie dość, że ten zapalony miłośnik morza cierpiał początkowo na chorobę morską, to jeszcze jako nowicjusz i Polak musiał przełamać nieufność i wrogość załogi. Dokonał tego, kiedy to dzięki jego wskazówkom statkowi udało się przetrwać sztorm - w przyszłości jeszcze nie raz da o sobie znać niezwykła umiejętność wyprowadzania jednostki z najgorszych morskich opresji.

Po powrocie Mariusz Zaruski zaangażował się w patriotyczną działalność konspiracyjną wymierzoną przeciwko caratowi - m. in. nawiązał kontakt z rosyjskimi przeciwnikami cara, wspólnie z nimi ćwiczył obchodzenie się z bronią i organizował tajne zebrania. Spisek został jednak dość szybko wykryty przez władze, a sam młody Zaruski najpierw trafił do więzienia, a później na zesłanie do Archangielska. Nie ma jednak tego złego, co by na dobre nie wyszło - Morze Białe, nad którym leży miasto, szybko zaprosiło na swoje wody polskiego zesłańca, a miejscowy gubernator zgodził się go wypuścić na rejs do Norwegii na... słowo honoru. Zaruski nie tylko dotrzymał słowa, ale dokonał niezwykłych żeglarskich wyczynów, wyprowadzając statek z poważnych tarapatów. W nagrodę armator zafundował mu naukę w szkole morskiej. Z okresu burzliwych rejsów po północnych wodach pochodzą również jedne z pierwszych dokonań literackich Zaruskiego - poezje i opowiadania marynistyczne.

Po zakończeniu zesłania Mariusz Zaruski ożenił się i za namową przyjaciela zamieszkał w Krakowie, gdzie kontynuował studia malarskie i napisał pierwszy polski podręcznik żeglugi morskiej, po którego publikacji niemal od razu stał się uznanym autorytetem w tej dziedzinie. Wkrótce jednak na jakiś czas porzucił swoje morskie pasje, bo usłyszał inny zew - zew gór. Jako mieszkaniec Zakopanego (przeprowadził się tam z powodu problemów zdrowotnych żony) zakochał się w Tatrach i... przepadł z kretesem. Z podobną pasją, z jaką wcześniej pływał po morzach, zaczął zdobywać tatrzańskie szczyty (wytyczył ogromną ilość nowych szlaków, w tym 12 dróg na fascynujący go Giewont) w warunkach letnich i zimowych (również na nartach; 20 szczytów zdobył jako pierwszy). Był gorliwym entuzjastą narciarstwa, odkrywcą jaskiń i propagatorem idei ratownictwa górskiego - to m.in. dzięki jego wysiłkom w 1909 roku powstał TOPR, a on sam został jego pierwszym naczelnikiem. Inicjatywy tatrzańskie i zakopiańskie Zaruskiego idą w dziesiątki,
jeśli nie w setki - nadzorował budowę schronisk nad Morskim Okiem i Hali Gąsienicowej, opracował telegraf wzrokowy, a także nowy bardziej ekonomiczny sposób układania ekwipunku w plecaku, montował termometry na szlakach... Przygoda z górami zakończyła się niemal tak nieoczekiwanie, jak się zaczęła - wybuchła I wojna światowa.

W czasie I wojny światowej Mariusz Zaruski służył najpierw w Legionach, a później w I Pułku Ułanów, którego został dowódcą. Był uczestnikiem nie tylko walk o niepodległość, ale również dość egzotycznego epizodu: brał udział w wiecu założycielskim "państwa" o nazwie Rzeczpospolita Zakopiańska - państwo istniało całe 2 tygodnie, zanim podporządkowano je władzom odrodzonej Rzeczypospolitej. Mimo oczywistego autorytetu i nieformalnego "królowania" pod Tatrami Zaruskiemu jako gorącemu patriocie nie w głowie była niesubordynacja. Za wyzwalanie wiosek na Spiszu i Orawie gen. Rydz-Śmigły awansował go do stopnia majora.

Niespożyta energia i perfekcjonizm marynarza, narciarza, wspinacza, malarza, pisarza, speleologa i przewodnika dały o sobie znać również w armii - Zaruski zainteresował się udoskonaleniem techniki jazdy konnej. Ponieważ sam doskonale czuł się w siodle i rozumiał konie, stworzył dwa bardzo cenione przez dowództwo regulaminy dotyczące tego zagadnienia. Jako znakomitego kawalerzystę i organizatora przerzucono go do na Litwę i Białoruś, gdzie zdobywał kolejne stopnie oficerskie. W 1923 roku rozstał się z polem i został adiutantem drugiego prezydenta Rzeczpospolitej Stanisława Wojciechowskiego.

Przeprowadziwszy się do Warszawy, Mariusz Zaruski wreszcie miał czas, by poświęcić się pracy literackiej, a także spisać i uporządkować zagadnienia, którymi zajmował się do tej pory (a których, jak wiemy, było niemało). Za biurkiem jednak nie wysiedział długo, dzięki jego wysiłkom powstał jeden z najstarszych w polskiej historii Yacht Clubów, a ze składek Komitetu Floty Narodowej, którego był sekretarzem generalnym, zakupiono słynny żaglowiec "Dar Pomorza". Emerytowany kawalerzysta bez reszty oddał się promocji idei rozbudowy floty i wychowania młodzieży przez wspólne rejsy na morzu. Jego natura przywódcy, organizatora i społecznika znalazła ujście w specjalnych kursach dla młodzieży (głównie harcerzy), z którą pływał (m.in. na żaglowcu "Zawisza Czarny") przez trzy żeglarskie sezony. Młoda załoga ubóstwiała swojego kapitana - kiedy pokład był brudny, Zaruski sam chwytał za szmatę, a już po chwili wszyscy szli w jego ślady i zgodnie szorowali deski.

Choć "Zawisza Czarny" był przygotowany, by wypłynąć w sierpniu 1939 roku w nowy rejs, Zaruski, zdając sobie sprawę ze zbliżającej się wojny, nie zdecydował się opuszczać portu. Po ataku niemieckim, mimo swoich 72 lat krzepki generał chciał brać udział w walce. Zamiarom tym jednak nie dane było się ziścić i Zaruski zmuszony był ukrywać się przed okupantami we Lwowie, gdzie w grudniu 1939 roku został aresztowany przez NKWD. Nawet w więzieniu nie stracił hartu ducha - dodawał otuchy współtowarzyszom, snując długie opowieści z arsenału swojego przebogatego doświadczenia morskiego i górskiego. Poddał się dopiero chorobie - zmarł w 1941 roku w enkawudowskiej katowni na cholerę. Jego prochy sprowadzono w 1997 roku do Polski i pochowano na jednym z zakopiańskich cmentarzy. Za epitafium dla tej wybitnej i niepowtarzalnej jednostki mogą posłużyć jego własne słowa z jednej z prac literackich:

_ "Gdy stanę przed św. Piotrem i ten zapyta, jak mnie zameldować, odpowiem: Łamałem młotem wrzeciądza niewoli, prowadziłem Polaków w góry i na morze, ażeby stali się twardzi jak granit, a dusze mieli czyste i głębokie jak morze"._

KP/PFi