Ksiądz na spadochronie, czyli jak szpiegowano w Watykanie

Mówiąc konkretnie, nie istnieje żadna służba wywiadu Watykanu. Mimo to Kościół posiadał agentów wywiadu – członków kleru, którzy składali raporty. Analizując owe raporty na potrzeby podejmowanych decyzji, Watykan przepuszczał je przez „wywiadowcze sito”. Następnie współpracownicy papieża przydzielali „misje wywiadowcze” zarówno przedstawicielom kleru, jak i świeckim agentom. Ponieważ Watykan posiadał agentów wywiadu, analityków, raporty i misje, papież de facto posiadał służbę wywiadowczą – napisał w raporcie o nowym papieżu Piusie XII oficer SS Albert Hartl.

O tym, jak działał ów watykański wywiad i jakiego sprzętu używał, pisze w wydanej właśnie książce „Kościół szpiegów. Tajna wojna papieża z Hitlerem” amerykański historyk Mark Riebling. Niektórych gadżetów i sposobów działania papieskich szpiegów nie powstydziłby się sam agent 007.

Gdy Pius XII zaprosił na audiencję czterech kardynałów przybyłych z Niemiec, spodziewał się uzyskać od nich ważne informacje na temat sytuacji Kościoła w III Rzeszy i stosunku katolików do hitleryzmu. Jako że Ojciec Święty nie ufał jednemu z przybyłych – prymasowi Wiednia kard. Theodorowi Innitzerowi, który otwarcie poparł nazistów – postanowił w tajemnicy nagrać spotkanie.

Zapis słowo w słowo miał mu pomóc rozwiać wszelkie wątpliwości co do prawdziwych intencji i poglądów jego gości. W tym celu już na początku pontyfikatu wyposażył swoją bibliotekę w szpiegowski system rejestracji dźwięku – czytamy w „Kościele szpiegów”. Techniczną stroną przedsięwzięcia zajął się sam wynalazca odbiornika radiowego Guglielmo Marconi.

Marconi już wcześniej pracował dla Kościoła, instalując za darmo w watykańskich budynkach najnowsze zdobycze techniki łączności: centralę telefoniczną, radiostację i radiowe połączenie z letnią willą papieską. W zamian za to otrzymał… anulowanie małżeństwa ze swoją żoną, Irlandką Beatrice O’Brien, i zgodę na powtórny ożenek.

Kilku ludzi związanych z wynalazcą ciągle pracowało dla Watykanu. W oficjalnych dokumentach kościelnych ich zakres obowiązków określono jako nagrywanie przemówień papieża oraz „wykonywanie zadań specjalnych”, czyli podsłuchiwanie jego gości.

Jak wyglądało to od strony praktycznej? Prywatne audiencje Ojca Świętego odbywały się w Bibliotece Papieskiej. Przylegały do niej dwa pomieszczenia, w których pracowali podsłuchujący technicy. W nocy przed spotkaniem z niemieckimi kardynałami specjalny zespół roboczy wywiercił otwór w ścianie biblioteki, by można było przeciągnąć przez niego mikrofon na kablu. Aby uniknąć hałasu, używano wiertarek ręcznych. Dla dodatkowego wyciszenia polewano je oliwą.

Po kilku godzinach wiercenia robotnikom udało się przebić do biblioteki. Przez otwór przeciągnięto mikrofon kondensatorowy w kształcie smoczka na kablu i ukryto wśród książek. Mikrofon podłączono do przenośnego przedwzmacniacza, przypominającego dla niepoznaki aktówkę z brązowej skóry. Z przedwzmacniacza wychodziły kable biegnące przez tunel pod gajem dębowym w ogrodach Watykanu. Kable dochodziły do wieży z IX wieku.

Tam przeszkoleni jezuici obsługiwali magnetofon systemu Marconi-Stille o rozmiarach szafy. Dźwięk zapisywany był w nim na stalowej taśmie o szerokości 3 milimetrów, przesuwającej się z prędkością 1,5 metra na sekundę. Półgodzinne nagranie wykorzystywało trzy kilometry nawiniętej na szpulę taśmy.

Taśma nazywana była „wędrującym ostrzem”, bo gdyby się zerwała, mogłaby poważnie zranić, a nawet zabić znajdujących się w pobliżu ludzi. Bez problemu odcięłaby im głowy. Dlatego magnetofon pracował w zamkniętym pomieszczeniu, a jezuici obsługiwali go na odległość z sąsiedniego pokoju.

Rozmowa papieża z niemieckimi kardynałami w dniu 6 marca (a także druga, która odbyła się trzy dni później) została nagrana i spisana, a z jej transkrypcji korzystał Mark Riebling podczas pisania swojej książki.

By utrzymać swój wpływ na atakowany przez nazistów Kościół w hitlerowskich Niemczech, papież potrzebował niezależnego kanału łączności. W tym celu do Berlina co tydzień miał przyjeżdżać incognito wysłannik Watykanu, by przekazać niemieckim biskupom papieskie polecenia. Odrębna sieć miała zapewnić łączność wewnętrzną Kościoła w III Rzeszy.

Inny kurier miał poruszać się na trasie: Berlin – Monachium – Freiburg – Kolonia – Berlin. W punkcie kontaktowym zostawiano materiały dla Rzymu, a stamtąd miały być one przekazywane pierwszemu kurierowi. Watykańscy agenci musieli jednak uważać na tropiących ich funkcjonariuszom Sicherheitsdienst (SD), czyli służby bezpieczeństwa SS.

Szybkie i bezpieczne dostarczanie korespondencji było jedną z głównych trosk Watykanu. Papieskie służby od dawna wykorzystywały do tego rozmaite nowoczesne rozwiązania i urządzenia. W XVI wieku było to nowatorskie kodowanie informacji. Stosowano klucz pamięciowy, według którego w odpowiedni sposób mieszano litery alfabetu. Później metodę tę wykorzystały służby świeckie.

W okresie reformacji system semaforów Stolicy Apostolskiej rozsyłał informacje po całej Europie: z jednego szczytu góry na drugi, w dzień za pomocą luster, a w nocy za pomocą światła. Z kolei w latach 30. XX wieku wprowadzono łączność radiową. W ogrodach watykańskich stanęła wieża radiowa będąca wówczas najsilniejszym nadajnikiem na świecie. Nazwano ją „palcem papieża”.

Do przekazywania informacji z hitlerowskich Niemiec watykańskie służby wykorzystywały też bardziej tradycyjne metody, to znaczy pośrednictwo zaufanych osób. Jeden z najcenniejszych współpracowników Watykanu, monachijski prawnik Josef Müller, latał małymi sportowymi samolotami z Niemiec do Włoch, dowożąc pisma do Merano. Tam przekazywał je osobie, która zabierała je do Watykanu. Müller ukrywał najważniejsze raporty pośród zupełnie niewinnych kościelnych dokumentów. Dla niepoznaki wkładał listy w dwadzieścia lub więcej przegródek w swojej aktówce i wrzucał ją do samolotowego kokpitu.

Nowoczesne rozwiązania Watykan stosował też w innych dziedzinach. Gdy Niemcy zaatakowały Holandię i Belgię, papież Pius XII wyraził jawne współczucie dla ofiar. Wywołało to wściekłość Mussoliniego i jego ludzi. Duce oświadczył, że może podbić stolicę Apostolską, kiedy tylko zechce.

W takiej sytuacji policja watykańska stworzyła działający po cywilnemu oddział specjalny, który miał wypełniać zadania kontrwywiadowcze. Gwardia Szwajcarska wyposażyła się w maski przeciwgazowe i pistolety automatyczne, a watykańscy inżynierowie zaczęli konstruować schrony przeciwbombowe i zbrojone stalą pomieszczenie do ochrony rzadkich ksiąg i manuskryptów.

Watykańskie służby zmagały się też z innym wrogim Kościołowi państwem – Związkiem Radzieckim. W 1929 roku papież Pius XI powołał nową strukturę w tajnych służbach watykańskich. Wybrani do niej kandydaci mieli osiągnąć biegłość w posługiwaniu się językiem rosyjskim, znajomości rosyjskiej historii, kultury i kuchni, a także… w skokach spadochronowych.

Tak przeszkoleni księża mieli być nowiem zrzucani na spadochronach w ZSRR i zakładać tam tajne parafie. Do przerzucania księży do Sowietów Watykan wykorzystywał kontakty z Polską. Niestety, większość przerzuconych duchownych została szybko wyłapana przez sowieckie służby.

Swoistą kontynuacją tej akcji był plan opracowany przez prefekta Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich kard. Eugène’a Tisseranta po ataku Niemiec na ZSRR. Przewidywał on, że katoliccy księża będą posuwali się w przebraniu za niemieckimi oddziałami w głąb Rosji. W wyznaczonych miejscach mieli nawiązywać kontakt z mieszkańcami i tworzyć podziemne parafie. „Plan Tisseranta” był jedną z największych akcji Watykanu, lecz nie skończył się sukcesem. Wysłanych do Rosji księży prześladowali zarówno Niemcy, jak i Sowieci. Zginęło w ten sposób co najmniej 216 duchownych.

Materiał powstał we współpracy z serwisem Ciekawostki Historyczne. Przeczytaj również: CZY PAPIEŻ PRÓBOWAŁ UŚMIERCIĆ ADOLFA HITLERA?

Bibliografia:
Riebling Mark, Kościół szpiegów. Tajna wojna papieża z Hitlerem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016.
Kurzman Dan, Misja specjalna. Hitlerowski plan zajęcia Watykanu i porwania papieża, Wydawnictwo Rebis, Warszawa 2008.
Alvarez David, Historia szpiegostwa w Watykanie, Wydawnictwo Ravi, Łódź 2004.

O AUTORZE:
Paweł Stachnik - dziennikarz i redaktor, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor wielu popularnonaukowych artykułów historycznych zamieszczanych na łamach krakowskiego „Dziennika Polskiego”, miesięczników „Kraków”, „Sowiniec”, „MMS Komandos” i innych, autor książki Ludzie 4 czerwca: uczestnicy kampanii wyborczej Małopolskiego Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” w 1989 roku.